1. Arloa kopurutan
Justiziaren arloan guztira 48 kexa-espediente berri ireki dira 2016. urtean; hau da, Arartekoak urtean zehar izapidetzera onartutako guztien %2,22. Jarraian, espediente horien banaketa azalduko da, arloka:
• Justizia Administrazioaren eta bulego judizialaren funtzionamendua 19
• Beste alderdi batzuk 9
• Abokatuen eta prokuradoreen elkargoak 8
• Doako laguntza juridikoa 4
• Erregistro Zibila eta Jabetza Erregistroa 3
• Notarioen eta erregistratzaileen elkargoak 2
• Adingabe lege-hausleak 1
• Beste elkargo profesional batzuk 1
• Familia elkarguneak 1
Urtean zehar izapidetutako espedienteei dagokienez, txosten hau amaitzean egoera honetan zeuden:
Hala ere, horiek ez ziren Arartekoan aurkeztu diren eta Justiziako Administrazioarekin zerikusia duten kexa bakarrak. Arlo honi dagokionez, izapidetu ezin izan ditugun beste erreklamazio batzuk jaso ditugu, honako arrazoi hauetako batengatik gure eskumen-eremutik kanpo geratzen direlako:
• Partikularren arteko gatazkak.
• Estatuko administrazioaren organoen jardunak. Sortutako kexak bere homologoari, Herriaren Defendatzaileari, bidali dizkio Arartekoak, informazio garrantzitsuarekin eta, hala badagokio, erakunde honek egindako balorazio batekin batera. Informazioa ematen den urtean, balorazioak batez ere bi alderdietan egin dira: alde batetik, poliziaren jardun batzuk kanporatze espedientea irekita duten atzerritarren babes judizialerako eskubidearen gainean; bestalde, Erregistro Zibilak ematen dituen ziurtagiriak ez daudela familia errealitate berriei egokitua, eta bereziki sexu bereko pertsonen arteko ezkontzei.
• Epaitegien erabakiak. Izan ere, duten independentzia Arartekoak edo jurisdikzionala ez den beste edozein instantziak berrikustea galarazten du. Erabaki horietako batzuek bide judizialean dauden auziak ebazte edo izapidetzearekin zerikusia zuten, hortaz, erreklamazioak planteatu dituzten pertsonak kasu bakoitzari dagokion errekurtso-bidera bidali behar izan ditugu; beste erabaki batzuek, aldiz, gobernu-izaerako kontuak aipatzen zituzten; halakoetan, Justizia Auzitegi Nagusiko Gobernu Aretoari, Fiskaltzari edo Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiaren Ikuskaritza Zerbitzuari jakinarazi genion.
Edozein kasutan, ezin ditugu formalki ukatu behar izan ditugun kexa batzuk islatzen zuten pobrezia, ahultasun edo gizarte bazterketa egoerak alde batera utzi. Eskubideen defentsan duten inplikazioa kexagilearen arazoa bere osotasunean aintzat hartuz bakarrik zehaztu daiteke. Horregatik, Defentsa Bulego honen irizpidea honako hau da: alde batera utzita aipaturiko eskumen-eragozpenen ondorioz erreklamazio bat formalki izapidetu dezakegun edo ez, erreklamazio hori jarri duenari gure esku dagoen laguntza guztia eman behar diogula, betiere haren funtsa egiaztatu badugu. Helburu horrekin kudeaketa informalak egin ditugu epaitegietan, esleitutako defentsako abokatuarekin batera garatutakoak.
Bere jardun eremuko Arartekoaren esku-hartzeen artean, azpimarratu beharrekoak dira ondorengo eremuak, herritarren eskubideen eraginkortasunean duten eragina errepikatzen delako:
• Prozedura judizialetako izapideetan atzerapena. Eremu honi dagokionez, aurten jasotako kexek jurisdikzio zibil eta zigor jurisdikzioari eta Erregistro Zibilari egin diote erreferentzia.
• Gure Epaitegi eta Epaimahaietako erabiltzaileei ematen zaien informazioaren gabeziak, edo Justizia Administrazioaren zerbitzura lan egiten dutenek ematen dieten tratuan. Eredu gisa, gazte baten heriotza bortitza ikertu zuen Epaitegiak bere amari autopsia-txostena osorik ematea lortu zuen esku-hartzea, Fiskaltzarekin batera egindakoa; justizia-epaitegietako seinaleetako gabeziak zuzendu dituztenak, bai hizkuntz koofizialtasunari dagokionean baita genero berdintasunari dagokionean ere; judizioz barneko prozesuetan lortutako akordioen jarraipenari lotutakoak; edo zigor prozedura batean epai agindu baten bidez atxikitako ibilgailuak, behin-behineko neurria kendu ondoren, jabearentzat inolako kosturik gabe itzultzea baimendu dutenak.
• Epaitegiek, baita gainontzeko eragile juridikoek ere, pertsonek beraien aurrean duten jarreraren lekua bereizten duten egoerak aintzat hartzea, ahulgarritasun edo gizarte bazterketan egoera zehatzetan baliatzeko zailtasunak dituztenean. Informazioa ematen den urtean, esku-hartze hauek dohaineko justiziaren eta zigor-betearazpen espedienteei buruzkoak izan dira batez ere.
Gure lanaren alderdi honetan kolaborazioa eskertu behar diegu, beste urte batez, Epailetza eta Fiskaltzari. Ezinbestekoa zaigun laguntza, eta bereziki aktiboa izan dena gainera, Justizia Administrazioko abokatuen aldekoa da, bai epaitegi zehatzetan baita Justizia Auzitegi Nagusiko Gobernu Aretoan eta probintzia koordinatzaileetan ere.
2. Kexarik aipagarrienak
Ondoren, Arartekoak gure epaitegi eta auzitegietako erabiltzaileei emandako laguntzaren eredu diren bi esku-hartzeren adibideak emango ditugu.
2.1. Dohaineko asistentzia juridikoa ukatzearen aurkako alegazioak ez erantzutea
Salatutako egoera
Erakunde honetara jo zuen haren asistentzia juridikoko eskaria behin betiko ebatzi ez zen pertsona bat, egin zuenetik bederatzi hilabete igaro ziren arren, eta lau hasiera bateko ukapenaren aurkako alegazioak aurkeztu zituenetik. Horrek, hirugarren baten aurka zuen kreditu eskubide bat gauzatzeko eskatzea galarazten zion, eta aldi berean, Lanbidek bere diru-sarrerak bermatzeko errenta prestazioa etetea ekarri zuen, momentu horretan bere bizibide bakarra zena.
Arartekoaren esku-hartzea
Gertakariak ez ziren bateragarriak, egiaztatu ahal izan zen bezala gure botere publikoen jarduna oinarritu behar duten eraginkortasun, koordinazio eta kooperazio printzipioen arabera. Batez ere kontuan izanda kexagilearen diru-sarrerak bermatzeko errentaren etetearen gainean zuen eragina. Hori dela eta, premiazkoa zen aurkaratutako ebazpen administrazioaren gainean adierazpen bat egitea.
Horregatik, Bizkaiko Doako Justiziaren Batzordeko kolaborazioa eskatu genuen, atzerapenaren jatorria identifikatu ahal izateko eta gainditzen laguntzeko. Batzordeak Arartekoari jakinarazi zion eskaria legeak ondorio horietarako ezartzen dituen baldintza ekonomikoak betetzen ez zituela ulertzen zuelako ukatu ostean, kexagilearen alegazioak Lehen Auzialdiko Epaitegira bidali zituela, horren aurrean eskatu nahi zuen kexagileak adierazitako gauzatzea, eskatutako doako justiziaren onuraren gainean ebazpena emateko. Aldi berean, aipatutako epaitegiko Justizia Administrazioko abokatuaren aurrean kudeaketak egin genituen kasuaren izapidetzean eman ahal izan ziren balizko disfuntzioak egiaztatzeko asmoz.
Emaitza
Azaroko bidalketak errepasatu ondoren, abokatua konturatu zen kexagilearen alegazioak epaitegira bidali zirela horretako adierazpen bat egin zezan, baina ez zuen horren berri izan aplikazio informatikoarekin izandako arazo batzuk zirela eta. Adierazi zigun kasuari lehentasun osoa emango ziola, eta laster konponduko zela. Horrela izan zen, eta herritar honi epaitegien aurrean bere eskubidea defendatzeko aukera eman zion asistentzia juridikoa esleitu zitzaion, ondoriozko diru-sarrerak bermatzeko errentaren etetea kenduz.
Justizia Administrazioko abokatuak Arartekoari eskatu zion batzordeari helarazteko itxita dauden espedienteetan Doako Justizia eskatzen duenak gauzatze gorabehera batean jarduten duena denean, kasu honetan gertatzen zen bezala, berriz ireki behar direnean, abisu sistema aldatzeko beharra. Horrela egin genuen, eta batzordeak jakinarazi zigun bere operatiboa berrikusiko zuela, espediente hauek epaitegira lekualdatzea azkarragoa eta arinagoa izateko.
2.2. Justizia Administrazioak erabiltzaile bat guraso bakarreko familia gisa aintzat ez hartzea
Salatutako egoera
Bizkaiko udalerri bateko emakumeen elkarteak Arartekoarengana jo zuen, bere Udalak ez baitzion laguntzarik eman jarritako kexa bati. Kexa horretan, bere Bake Epaitegiko prozesu kudeatzaile-idazkariak in vitro ernalketaz sortutako haur baten jaiotzaren Erregistro Zibilaren ordezkari gisa izen-ematean izandako errespetu gutxiko jarduna salatu zuten.
Bere ama horretarako Erregistrora joan zenean, bertan amaren seme-alabatasuna bakarrik agertzeko nahia adierazi zuen. Horretaz gain, aipatutako funtzionarioak bere alabaren aita gisa asmatutako izen bat agertzeko egokitasuna errepikatu zion, arreta ez deitzeko eta etorkizunean, benetako aitak seme-alabatasuna bere alde izena ematen saiatuko balitz, arazoak saihesteko. Interesduna ukatu zenez, eta guraso bakarreko familia zela azpimarratzen zuen, funtzionarioak, proposatzen zion konponbidea egokiena zela adierazi zion, adibidez, haurraren aitaren izena ezagutzen ez bazuen aitagai asko baldin bazeuden.
Gertakari hauengatik Epaitegien Dekanotzan kexa bat jarri zuen, eta funtzionario horrek esan zuen ez zuela ulertzen euskaraz idatzita zegoelako. Horretaz gain, txosten bat egin zuen gertakariak beste termino batzuetan adieraziz, eta hori dela eta jardunak artxibatu egin ziren, bi bertsioen artean benetakoa zein zen egiaztatzeko ezintasunagatik.
Arartekoaren esku-hartzea
Kexa artxibatzeak gertatutakoa modu objektiboan hartzeko zailtasunagatik eman zen, egitate berberen gaineko pertzepzio subjektiboen ondoriozkoa izan baitaiteke bi aldeen bertsioen artean ikus daitekeen kontraesana. Dena den, Eusko Jaurlaritzako Herri Administrazio eta Justizia Sailera jo genuen, erakunde honen ustez azpimarratu beharreko bi alderdi aipatuz, epaitegi dekanoak hartutako erabakitik at:
• Alde batetik, Justizia Administrazioko langileek ematen duten informazioak, eta, bereziki, guraso bakarreko familiek eskura dituzten aukera ezberdinei buruzko informazioak, erabiltzaileek adierazitako aukera errespetatu behar duela bermatzeko beharra, azaldutakoa bezalako egoerak eragin ditzakeen ekiteak saihestuz.
• Bestalde, euskara eta gaztelania ofizialak izatetik ondoriozta daiteke kexa bat euskaraz aurkezteak ez duela arretaren kalitate okerragoa ekarri behar, eta, aldi berean, kexa izapidetzeko orduan esku-hartzen duten eragile ezberdinek ezin hobeto uler dezatela eskatzen duela horrek, bai zuzenean, bai dagokion itzulpenaren bidez, egitateen edo arrazoiketaren gainean informatzeko. Esku artean dugun kasuan, epaitegian laguntzaile euskalduna dago; beraz, lekuz kanpo dago kudeatzaileak adieraztea edukia ulertu gabe erantzun behar izan diola kexari.
Emaitza
Sailak Arartekoari adierazi zion analisi horrekin bat egiten zuela, eta kasuaren ebazpenean ezarriko zuela. Eta halaxe egin zuen, kaltetutako funtzionarioari erakunde honek erabilitako terminoetan zuzendu zitzaionean.
Era berean, Justizia Saila epaitegiko erabiltzailearekin harremanetan jarri zen, ebazpenaren berri emateko eta barkamena eskatzeko.
3. Araudi- eta gizarte-testuingurua
3.1. Europar jurisprudentzia eta oinarrizko askatasunak
Urtean zeharreko Arartekoaren jardunean etengabekoa izan da euskal administrazioen eta orokorrean herritarren sentsibilizazioa, gure politika publikoak oinarrizko eskubideen alorrean europar jurisprudentzia eta araudiko irizpideei egokitzeko.
Zentzu honetan, azpimarratu dugu haren garrantzi juridikoa Espainiak nazioarteko instrumentuak berrestetik sortua dela, eta gure konstituzio sisteman duen funtzioa bikoitza dela: alde batetik, eta gainontzeko itunak bezala, ondorio guztietako barne zuzenbide arauak ordezkatzen dituzte; bestetik, interpretazio irizpideak ematen dituzte, gure oinarrizko arauan aitortutako eskubide eta askatasunei esanahia ematean aintzat hartu behar direnak.
Zentzu honetan, aipagarriak dira 2016an Giza Eskubideen Europako Auzitegiak Espainiaren aurka emandako zortzi epaiak, torturaren debekuaren, adierazpen askatasunaren eta epaiketa justu bat izateko eskubidearekin lotutako eskubideen urraketak aitortzen dituztenak. Horietako bat, 2016ko maiatzaren 31ko GEEAren epaia, erakunde honek tortura salaketak modu eraginkor batean ikertzeko beharraren gainean egindako adierazpenekin zuzenean lotuta dago. Europar jurisprudentziak alor honetan emandako irizpideak ezarriz, Konstituzio Auzitegiak 2016ko irailaren 19ko 144/2016 Epaian babes-eskatzaile baten osotasun fisiko eta moralaren eskubideak urratu zirela uste izan zuen, baita zaintza judizial eraginkorra eta berme guztiak dituen prozesu batena ere, aurkeztu zuen tortura salaketaren ikerketa judizial nahikoa eman ez zelako.
Europar Batasuneko Justizia Auzitegiak ere oinarrizko eskubideen alorreko bi epai garrantzitsu eman ditu Espainiarekin lotuta. Lehendabizikoak, 2016ko otsailaren 18koa, prozesu monitorioetako dekretuen gauzatzean ezar daitekeen araudiaren epaiketa justu bat izateko eskubidearekin lotutako inplikazioak planteatzen ditu. Bigarrenak, 2016ko irailaren 13koa, aurrekari penalak dituzten adingabe espainolen gurasoei egoitza eta lan baimena ukatzearen gaia jorratzen du, eta familia bizitzarako duten eskubideari ez egokitzea. Testuinguru honetan, aipatu beharra dago Estatuko Fiskaltzaren 1/2016 Instrukzioa, herritarren eskubideak babesteko berme handiagoen bilaketan sakontzen duena, epaiketa aurreko alorra modu prozesalean jorratuta, espainiar auzitegien eta Europar Batasuneko Justizia Auzitegiaren arteko harreman bide garrantzitsuena dena. Dena den, gure testuinguruan garrantzi handien izan duen erabakia 2016ko abenduaren 21ean Sala Nagusiak hartutakoa izan da, gardentasunik gabe ezarritako “zoru-klausulen” gehiegizko izaerari buruzkoa, interes-tasen murrizketak hipoteka bermea duten maileguetako zordunentzat onuragarriak izatea galarazten dutenak. Banku-entitateek arrazoi horrengatik gehiegi kobratu zituzten kantitateen itzuleran atzeraeragin osoa ezartzean, nabaria da beste urte batez erakunde honetan kexa eta zalantzak sortu dituen arazoan duen eragina.
3.2. Araudi aldaketen, krisiaren eta epaitegi eta auzitegiek pairatzen duten kargari buruzko bitartekaritzaren eragina
Txosten honen urtean zigor bidean sartu diren gaien jaitsiera nabaria eman da estatu osoan. Horrela islatu dute Botere Judizialaren Kontseilu Nagusiak argitaratutako datuek, zigor eremuko jaitsiera hau Prozedura Kriminalaren Legea aldatzen duen urriaren 5eko 41/2015 Legea indarrean sartzeari egozten diona.
Familia auziekin erlazionatutako kexak, hala ere, ez dira jaitsi. Horrek beste gertakari honekin lotura dauka, Familia Abokatuen Espainiako Elkarteak krisi ekonomikoari egozten dion ezkontzen hausturen % 15eko jaitsiera eman arren, eremu honetako benetako auzi kopuruak gora egin du bi faktoreen eraginez: alde batetik, eta krisiarekin zuzeneko lotura duena, zaintza, mantenu-pentsio edo pentsio konpentsagarri alorreko neurrien aldaketekin lotutako gorabehera kopurua handitzea; bestalde, epaitegietara jotzen duten eta seme-alabak dituzten ezkondu gabeko bikoteen haustura. Bestalde, krisi ekonomikoak bikote ohiek euren lotura apurtu ondoren duten autonomian ere eragina dauka, hipoteka likidatzeko edo hura gehi alokatutako bigarren etxebizitza bat ordaintzeko ezintasuna dela eta.
Egoera hauei aurre egiteko, bitartekaritzak gero eta espazio gehiago lortzen ari da Euskadin, auzibideen aurretik, bai eremu zibilean baita, gero eta indar gehiagorekin gainera, gainontzeko jurisdikzioetan ere. Gure botere publikoek auzi barneko eta kanpoko bitartekaritza zerbitzuen alde egindako apustuak horretan lagundu du, eta Arartekoarekin izandako kolaborazioa aurten ere erabakigarria izan da erakunde honetara jo duten herritarren arazo batzuk konpontzeko. Horrek bere lanak gure epaitegietako lan-zama arintzeaz gain aldeen arteko konponbideak eta hura judizialki berresteko proposatzen duten justizia konpontzaile irtenbideek Justizia Administrazioko erabiltzaileen asebetetzea handitzen dutela.
Honen harira, 2016an abiarazitako bi esperientzia aipatu behar ditugu: batetik, Notariotza judizioz barneko bitartekaritzan laguntzen duten eragile juridikoen barruan sartzera bideratutakoa; bestetik, Eusko Jaurlaritzaren eta Kataluniako Generalitatearen artean irekitako kolaborazio esparru berria, justizia konpontzailearen eta delituen biktimen arretarako eremuan ezagutzak, formazioa, ebaluazioa eta hedapena partekatzeko.
3.3. Pertsona juridikoei ezarritako tasa judizialen konstituzionaltasun eza
Konstituzio Auzitegiaren uztailaren 21eko 140/2016 Epaian, erakunde honek aurreko txostenetan ardura sortzen ziola adierazitako gai bat aho batez ebatzi zuen, hau da, pertsona juridikoek Justizian sartu ahal izateko ezarritako tasak.
Ekintza judizialak burutzeko ordena zibilean, administrazioarekiko auzienean eta gizarte ordenan ezartzea berez ez dela konstituzioaren aurkakoa adierazi ondoren, Auzitegi Gorenak azaroaren 20ko 10/2012 Legearen 7. artikuluko 1. eta 2. atalak horretarako aipatzen zituzten zergak bai zirela adierazi zuen, gehiegizkoak zirelako. Ondorioz, konstituzioaren aurkakotzat jo ditu, judikaturaren, abokatuen, sindikatuak eta kontsumitzaileen alorreko adituek eskatzen zutenarekin bat, neurrigabekoak direla eta pertsona juridikoak Justizia Epaitegietara jotzea ekiditea sor lezaketela ulertzen duelako, euren errekurtsoen arabera zaintza judizial eraginkorrerako eskubidearen eraginkortasuna baldintzatuz.
4. Jarduera-planaren esparruko bestelako esku-hartzeak
4.1. Bilerak elkarteekin
Arartekoarekin Giza Eskubideak prozesu penalean bermatzeko sistemaren eragingarritasunari buruzko elkarrizketa izan ahal duten gobernuz kanpoko erakundeetatik eta tokiko zen nazioarteko elkarteetatik jasotako eskaerak aztertu ditugu.
4.2. Erakundeetako eta korporazioetako arduradunekin bilerak
Urtean zehar, lan-bilerak egin ditugu Epailetzako kide ugarirekin. Erakunde honekin izan duten lankidetza ez da agerikoa soilik adierazi ditugun kudeaketa zuzenetan, baizik eta baita adingabeen aurkako sexu-jazarpen salaketen ondoriozko prozesu penalen instrukzioa bezalako alderdi zehatz batean iritziak alderatzen lagundu digutelako ere.
Era berean, EAEANgo Gobernuko Idazkaritzarekin eta lurralde historiko bakoitzaren Idazkari Koordinatzaileekin lan egiteko aukera izan dugu, adierazi dugun bezala. Fiskaltzari dagokionean, herritarrek erakunde honetara arazo ezberdinak konpontzera jotzen dutenean emandako laguntzaz gain, Arartekoak Europar Estatutu Fiskalaren gaineko lansaio emankorra antolatu zuen, horren erredakzio-taldearen koordinatzailea fiskal nagusiarekin eta Euskadiko probintzia fiskal buruekin bildu zuen Europar Batzordeko Justizia Zuzendaritza Orokorrean.
Korporazio profesionalei dagokienez, harremanetan egon gara eta lankidetzan aritu gara hiru lurralde historikoetako abokatuen elkargoekin, baita Abokatuen Euskal Kontseiluarekin ere, erakunde horren jardueraren aurka aurkeztutako kexetan agertzen diren bi alderdiren gainean: alde batetik, doako justiziaren inguruko auziak, berezik bezeroak konfiantza galtzen duenean esleitutako abokatuaren aldaketan; bestaldetik, prozedura-bermeak lanbidearen kontrol deontologikoan, bereziki, espedientea ikusteko eta amaierako ebazpenen arrazoiketa ezagutzeko aukerari dagokionez.
Eusko Jaurlaritzako Herri Administrazio eta Justizia Sailarekin bildu gara, eta horren arduradunekin, arlo horretan jasotako kexetatik eratorritako egitura-alderdiei heltzeko aukera izan dugu. Era berean, Justizia Administrazioarekin kolaboratzeko zerbitzuak bisitatu ditugu, biktimari laguntza, bitartekaritza eta zigor-betearazpen eremuan emandako kolaborazioaren harira.
Eremu honetako instituzioen arteko kolaborazioa unibertsitate eremuraino hedatzen da, eta aurten Kriminologiaren Euskal Institutuarekin egondakoa azpimarratu beharra dago, bereziki Justizia Konpontzailearen gaiaren gainekoa, baita Euskadiko torturaren gaineko ikerketa 1960 eta 2013 artean ere.
4.3. Ekitaldietan parte hartzea, txostenetan parte hartzea eta materialak egitea
Arartekoaren presentzia publikoa zabala izan da arlo honetan landutako gaiekin lotuta. Arartekoaren esku-hartzea honako foru hauetan nabarmen daiteke:
• Justizia Auzitegi Nagusia. Biktimaren Estatutuaren gaineko lan jardunaldia
• Ombudsmanaren Nazioarteko Erakundea (Bartzelona). Mehatxuen aurrean Ombudsmanaren Nazioarteko Mintegia. Txostena: “Askatasun-segurtasun dilema”
• Oñatiko Lege Soziologiako Erakundea. Estatuaren esku-hartze zigortzailearen mugei buruzko nazioarteko mintegia. Txostena: Securitization & Surveillance: Administrative sanctions and the Ombudsman
• Ombudsmanaren Nazioarteko Erakundea (Bartzelona). Giza Eskubideen gaur egungo erronken nazioarteko mintegia. Txostena: “Eskubideen defentsatik segurtasuna birpentsatu”
• Oñatiko Lege Soziologiako Erakundea. Genero Indarkeriaren eremuko Justizia Konpontzaileari buruzko mintegia
• Euskal Herriko Unibertsitatea (Gipuzkoako campusa). Justizia Konpontzailearen Europar Kongresua. Justizia Konpontzailearen gaur egungo erronken eztabaidaren aurkezpena.
• Euskal Herriko Unibertsitatea (Gipuzkoako campusa). Tortura salaketen ikerketei buruzko Udako Ikastaroa. Eremu horretako europar jurisprudentziaren irizpideei buruzko hitzaldia.
• Eusko Jaurlaritzako Giza Eskubideen Zuzendaritza. Hiria Giza Eskubideen kultura bat sustatzeko eremu gisa, hitzaldia.
• Gasteizko Udala. Justizia Konpontzailea eta indarkeria matxista: Marko hitzaldia
5. Herritarren eskubideen egoeraren balorazioa
5.1. Justiziaren eraginkortasuna eta organizazioa
Gure epaitegi eta auzitegietan azken urtean sartu ziren 270.000 gaiak konpondu zirenak baino gutxiago izan ziren, eta txosten hau ixteko momentuan izapidetzen ari zirenak azken hiruhilekoan sartutakoekin bat zihoan. Erantzun epeei dagokienean, lehenengo instantziako bataz bestekoa 3,1 hilabetekoa da eta 1,6 hilabetekoa bigarren instantziakoa. Hori guztia profesionalen konpromisoaren eta lan onaren isla da, eta auzi kopuru baxuarekin batera, mila herritarretatik 122 gai ditu, eta estatuko bataz bestekoaren 10 puntu azpitik dago. Horrek Euskadiko Justizia Administrazioaren eraginkortasuna agerian jartzen du.
Horrela egiaztatu ahal izan dugu Arartekoak bere jarduera eremu honetan aurkeztutako kexak aztertzean. Edozein kasutan, sortu zuten kasu partikularretan hartutako erabakiaz haratago, salatutako disfuntzio eta atzerapenek egitura gabeziak azaltzen zituzten, eta horiek gainditzeko, erakunde honen ustez, hiru alderdietan aldaketak eman behar ziren:
• Sail judizialaren diseinu zorrotza, partidu judizial bakoitzaren mugen kooperazio jurisdikzionala mugatzen duena, pertsona bakarreko epaitegietako titularren eta lan kargen probintzia birkokatzearen arteko jurisdikzioaren elkargoaren jarduna mugatzen duena. Konplexutasun handiko gaiak izapidetzeko beharrezko esfortzuak berriz orekatzen edo gainzama arintzen duten mekanismo arinak hartu behar dira, baita masa-auziak ere.
• Espezializatutako epaitegien gabezia
• Planta organikoaren eredua berritzea praktikan jartzeko beharra, Instantzia Epaitegiak sortuz.
5.2. Espediente digitala
42/2015 Legean, informazioa ematen den urtearen hasierak erreferentzia bat ordezkatzen zuen. Horretatik abiatuz, eragile juridikoek Justizia Administrazioan existitzen diren sistema telematikoak erabili beharko zituzten, bai idatziak eta dokumentuak aurkezteko komunikazio prozesaleko jardunak burutzeko ere. Prozesua graduala izan da 2016an, epai jakinarazpenetatik hasita, urte erdian izapide idatzietara eta aldeen ordezkari prozesalek aurkeztutako hasiera idatzietara pasatzeko. Horretarako JustiziaSip aplikazioa jarri da martxan, eta Eusko Jaurlaritzako Herri Administrazio eta Justizia Sailaren 2016ko maiatzaren 19ko Ebazpenak erregulatu du.
Eragile juridiko guztiek, hala ere, Justizia Administrazioan IKTen erabilera erregulatzen duen uztailaren 5eko 18/2011 Legearen aurreikuspenei jarraiki ezarritako epeen errealismoa zalantzan jarri dute. Espediente elektronikoak partekatutako eta ukaezina den helburua du, zalantzarik gabe. Jasotako kexek, hala ere, pixkanaka ezartzeak aurre egin beharreko konpondu gabeko arazoak alde batera uztea galarazten digute, bai paperaren kulturatik kultura digitalera pasatzeak dituen arazoengatik baita beharrezko azpiegitura informatiko faltagatik ere. Horien artean, honako hauek aipa ditzakegu:
• Fiskalek epaitegiekin duten barne komunikazio digitala txosten hau ixterakoan aurkeztutako azken Euskadiko Autonomia Erkidegoaren Fiskaltzaren Memorian dituen arazoak islatzen ditu.
• Epaitegi eta Fiskaltzaren eta Ertzaintzaren arteko jakinarazpenak.
• Epaileek espedientea datu guztiekin batera ikusteko, batzuk bereziki luzeak direnak, behar dituzten ekipoak, lan egin behar duten lekuetan.
• Tiflotecnia: JustiziaSip plataforma ez da ikusmen ezgaitasuna duten pertsonentzat eskuragarria, bere beharrak eta Ezgaitasuna duten pertsonen eskubideei eta euren gizarteratzeari buruzko Lege Orokorraren errekerimenduak kontuan hartu gabe. Ondorioz, hura ezartzeak arazo larriak sortu dizkie abokatuei eta beste eragile juridikoei. Izan ere, euren kexak direla eta, Arartekoak Eusko Jaurlaritzako Herri Administrazio eta Justizia Sailari “pertsona guztientzako diseinuaren” printzipioan oinarritutako konponbide bat eskatu zion, eta txosten hau ixteko momentuan hura martxan jartzeko lanean jarraitzen zuen.
5.3. Doako justizia
2016an 20 urte bete dira doako asistentzia juridikoa erregulatzen zuen araudia, urtarrilaren 10eko 1/1996 Legea indarrean sartu zenetik. Ordutik, eta batez ere krisiak markatutako azken hamarkadan, onuradun kopuruak gora egin du, eta azken urtean gorakada % 20koa izan da.
Txosten hau ixteko momentuan Eusko Jaurlaritzak 14,5 milioi euroko inbertsioa egitearekin -2015eko kopuru berdina-, Ofiziozko Txandara jo behar izan zuten pertsonak 25.000 inguru izango ziren aurten Euskadin. Horrek kohesio sozialari dagokionean lorpena izan arren, hura mantentzeak baliabideak handitzea dakar; bestela, euskal Abokatutzak salatzen duen bezala, arretaren handitzea bakarrik izango da posible abokatu bakoitzaren ordainketa, egun gertatzen den bezala, urtez urte murrizten bada. Hau, lehiakortasun askearen mesedetan zerbitzua lurraldekotzea zalantzan jartzearekin batera, eremu honetan planteatu diren erronka garrantzitsuenetako bat izan daiteke. Sailean izapidetutako espedienteen harira, edozein kasutan beste bi adierazi daitezke:
• Egiaztatu ahal izan dugun moduan, euskal Abokatutzak ematen duen asistentzia juridikoaren kalitatea oso altua da ofizioz jarduten duenean eta modu partikularrean esleituta dagoenean, kasu gehienetan. Dena den, horrela ez den ez-ohiko kasuetan, abokatuen elkargoetan esleitutako defentsaren akatsak zuzentzeko eta ordezkatu ere egin dezaketen sistemak existitzea beharrezkoa da, egungoak baino arinagoak direnak eta behin-behineko diziplina arduretatik haratago, justiziaren menpe dagoen pertsonaren eskubidea bermatu ahal izateko beharrezkoa balitz bederen.
• Gizarte bazterketa egoerak sortzen dituzten hipoteka betearazteko eremuan, arazoaren eragina kontuan hartuta, sor dezaketen ahulgarritasun egoerak eta ekidin ahal izateko kalitatezko asistentzia juridikoa izateak duen garrantzia, Arartekoak botere publikoei hiru lurraldeetan alor honetan espezializatutako ofiziozko txanda bat sortzeko egokitasunaren gaineko gogoeta egiteko eskatu die, beste autonomia erkidegoetan existitzen den bezala.
5.4. Sexu abusuen biktima adingabeei arreta ematea
Arartekoak aurten zabaldutako ofiziozko jardunen artean, gure epaitegietan agertzen diren haurrek jasotzen duten arretari dagokiona azpimarratu beharra dago, biktima edo lekuko gisa izan, balizko sexu abusuen kasuan.
Horren markoaren barruan, erakunde honek Euskadiko Justizia Auzitegi Nagusiko Gobernu Aretoarekin eta Fiskaltzarekin lan saioak deitu ditu, baita abokatuen kualifikatutako ordezkariekin ere, partekatutako helburu batekin: kontradikzio printzipiotik eta defentsarako bermetik sortutako prozesu eskaerak espainiar eta europar araudian agertzen diren haurrak babesteko irizpideekin bateratzea. Zentzu honetan, eta erreferentzia gisa biktima eta lekuko diren adingabeak babesteko Estatuko Fiskaltza Orokorraren 3/2009 Zirkularra hartuz, hobetzeko eremu bezala honakoak identifikatuko ditugu:
• Bulego adiskidetsuak adingabeek parte hartu behar duten diligentziak praktikatzeko.
• Ireki aurretik esku hartu duten beste sistema publiko batzuek igorritako txosten teknikoen zigor prozeduran aintzat hartu eta jaso, eta bereziki euskal osasun sistemak eta gizarte zerbitzuak.
• Adingabeei praktikatutako frogak bete beharreko denbora, espazio eta lan dinamikaren baldintzak, nahikoa ez den instrukzio jarduera baten parte bezala, aldi berean bigarren mailako biktimizazioaren prebentziorako baliagarria dena.
• Adingabeekin egin beharreko Justizia Administrazioko zerbitzuen eta langileen berariazko formazioa, eboluzio garapenari eta prozesuaren ulermen mailari buruzkoa.
• Hasieratik haurrei eman beharreko arreta terapeutikoa.
5.5. Auzitegiko medikuen greba
Epaitegietako egunerokotasuna markatu zuen gertakarietako bat auzitegiko medikuen greba izan zen, soldata, formazio eta zerbitzua emateko baldintzak hobetzeko eskariagatik abiarazitakoa, kontatzen ari garen epealdiaren erdialdean eman zena. Eragin handia izan zuen atzerapenak sortu zituelako, eta hainbat kexa sortu zituen lesio batzuk edo ezgaitasun bat ebaluatzeko hitzordua eman zieten pertsonei diligentzia bertan behera eta prozesua geldiarazi zietelako. Gauza bera esan daiteke erasoen, lan-istripuen eta ohiko istripuen biktima izan diren pertsonen balorazioez, baita etorkin adingabeen edo zigor prozedura zehatzen egozgarritasunaz ere.
Horrek guztiak Justiziaren zerbitzu publikoan izan zuen eragina dela eta Bizkaiko Auzitegiak eta Euskadiko Fiskaltza Nagusiak profesional hauek Justizia Administrazioko laguntzaile gisa duten garrantzia eta izaera ordezkaezina gogoratu zuten, baita “epaitegietako kolapso orokor bat” ekiditeko akordioa lortzeko deialdi publikoa egin ere.
2016ko irailean greba bertan behera geratu zen gatazka konpondu gabe. Hori dela eta, urte honetan akordioa lortzea desiragarria litzateke, zerbitzuaren funtzionamendu egokiaren mesedetan.
5.6. Atxilotuen eskubideak
Aurten, Giza Eskubideen Europar Auzitegiak berriz ere kondenatu zuen Espainia torturak ez pairatzeko eskubidea urratzeagatik. Beste behin ere, Estrasburgoko Gorteak aitortu zuen ez zela gutxieneko ikerketa bat egon ondo oinarritutako salaketa batean, eta Estatua Torturaren Prebentziorako Batzordeak aurretik emandako ebazpenak onartzeko agindu zio, ez betetze sistematikoarekin amaituz.
Tortura salaketen ikerketak inpartziala, azkarra, eraginkorra eta zorrotza izan behar du. Giza Eskubideen kultura zabaltzeko eta horretan sakontzeko lanarekin konpromisoa duen erakunde gisa, Defentsa Bulego honek ezin ditu eremu honetako prebentziorako europar jurisprudentziak eta erakundeek helarazten dizkioten gabeziak alde batera utzi. Aldiz, horiek erreklamatzen dituzten neurri zuzentzaileak hartzea sustatzeko betebeharra du, baita ez betetzea salatzen dutenei, urte erdialdean epaile eta magistratu ugarik egin zuten moduan, laguntza eman ere. Eginkizun honi erantzuna eman zion Torturaren Biktimak laguntzeko Nazioarteko Egunaren Arartekoaren aitorpenak, Torturaren Aurkako Nazio Batuen Kontalariaren laguntza publikoki jaso zuena, Euskal Herriko Unibertsitateak Donostiako Kanpusean eremu honetan antolatu zuen Ikastaroaren harira, eta bi erakundeek parte hartu zuten.
Horregatik guztiagatik, biktimek egia, justizia eta konponketarako duten eskubideak aurten instrumentu baliagarri bat lortzea espero da, Eusko Jaurlaritzaren Bake eta Bizikidetza Idazkaritzak sustatutako tortura Euskadin 1960 eta 2013 artean ikerketa zorrotzaren ondorioak publikoki agertzen direnean, aditu talde entzutetsu bat garatzen ari dena, Zuzenbidea, Antropologia, Kriminologia, Medikuntza eta Gizarte Psikologia barne hartzen duen diziplina anitzeko ikuspegi batekin.
5.7. Kostu judizialak
Administrazioak erreklamatzen dituen kostu judizialen kopuruarekin lotutako kexen harira, erakunde honek administrazioarekiko auzietarako apelazioaren arriskuei buruzko 2009ko abenduaren 31ko Gomendio Orokorra betetzearen jarraipena egin du: erabiltzaileei ematen zaien informazioa hobetzeko eta administrazioaren kostu bezala erreklamatutako profesionalen ordainsariak aztertzeko beharra.
Modu honetan, egiaztatu dugu epaiketa bat irabazi ostean Osakidetzak haren abokatuen ordainsari profesionalak kalkulatzen dituela prozesuko kostu bezala erreklamatzeko xedez, erabiltzen duen irizpide bakarra galtzaileak erreklamatuko zion kalte-ordainaren kopuruaren gaineko ehuneko bat ezartzea da. Horrek, kontzeptu horren pean erreklamatzen dituen kopuru batzuk, beharbada eredugarriak izan eta eragozteko balio dezaketenak, errekurtso egileak ordaindu ezin ditzakeen zenbateko handietara iristea eragiten du, eta hala ezegonkortasun egoera nabarmen handitzea eragiten du. Izan ere, herritarrek arrazoi honengatik Euskal Osasun Sistemaren aurka jartzen jarraitzen dituzten kexetan gomendio hori sortu zuten kasuetan ikusi genituen desinformazio eta abokatuen praxi txarreko egoera berdinak ematen dira.
Beraz, azpimarratu beharra dugu euskal administrazioek, salbuespenik gabe, jurisprudentziak, automatismoetatik at, eremu honetan gehiegikeriak saihesteko legeak jasotzen dituen justizia irizpideetara egokitzeko ezartzen dituen irizpide berdinak ezartzea kostu gisa jasanaraziko diren ordainsarien kalkuluetan barne hartzeko. Arartekoak pertsonen eskubideak defendatzeko eginkizuna dauka, administrazio onaren parametroak irizpide. Horregatik parametro horiek sustatu behar ditugu gure eskumeneko administrazioetan, epaitegi batek halakorik ezartzearen zain egon gabe. Izan ere, neurketa irizpide horiek justiziako administrazioaren erabiltzaileen eskubideen eduki materiala uneoro konfiguratzen laguntzen dute, egonkortuta dagoen jurisprudentzia ildoa osatzen dutelako. Aipatu ditugun eskubide horien arabera egokitu behar dute botere publikoek beren jarduna.